De kraamtijd van de islam

Veel historici meenden lange tijd dat er niets zinnigs kon worden gezegd over de kraamtijd van de islam - de 7e eeuw na Christus - en de eerste 150 jaar daarna. Want islamitische theologen en historici schreven pas veel later op wat er in die periode gebeurd zou zijn. Petra Sijpesteijn reconstrueert de vroege geschiedenis met behulp van papyri.

“Dat zijn kleine briefjes die mensen aan elkaar schreven. Bijvoorbeeld om afspraken te maken over betalingen, elkaar te groeten of om te klagen. Er zijn ook huwelijkscontracten, scheidingsakten, koop- en huurcontracten. Eigenlijk alle mogelijke teksten zijn op papyrus bewaard.” Pas de laatste tien jaar gebruiken onderzoekers papyri als historische bron. Sijpesteijn is een van een handvol Arabische papyri-specialisten ter wereld. De briefjes kwamen dikwijls terecht op een vuilnisbelt in de woestijn; dankzij het beschermende zand zijn honderdduizenden papyri bewaard gebleven. Sijpesteijn: “Het zijn net tijdscapsules naar het verleden. Ze geven een kijkje in het leven van alledag, maar de historische context staat er niet bij.”

De briefjes bevatten soms flarden van teksten die later terechtkwamen in de officiële Arabische bronnen. Zo is er een papyrus gevonden uit het jaar 700 met een oproep van de kalief om mee te doen aan de hadj, de bedevaart naar Mekka. “Dat is belangrijk bewijsmateriaal, het toont aan dat de bedevaart er al is in deze periode. Maar dat wil niet zeggen dat ‘de islam' zoals we die nu kennen al bestond toen de Arabieren Egypte en Syrië veroverden.”

Uit de papyri blijkt ook dat er in deze vroege periode al verdeeldheid was over de vraag hoe moslims zich dienden te gedragen. “Voor islamitische stromingen die terugverlangen naar de zuivere en ware islam kan dat een lastige boodschap zijn, maar ook voor niet-moslims die allerlei kwaden van onze tijd toeschrijven aan één onveranderlijke islam.”

Klik hier voor meer informatie over dit onderzoek.

Hoe reist een tekst door de tijd?

Welke Arabische teksten zijn door de eeuwen heen overgeleverd? En waarom nu juist deze teksten? Petra Sijpesteijn onderzoekt de reis van manuscripten. "De overlevering en ontvangst van documenten verklapt veel over de cultuur van een tijd."

Wie schrijft die blijft, luidt het gezegde. Maar is dat wel zo? Petra Sijpesteijn stelt: “De overlevering van een tekst wordt bepaald door selectiemomenten, of mensen een tekst de moeite waard vinden. En volgende generaties deze tekst willen kopiëren en doorgeven.” Ze bestudeert de reis die Arabische teksten maken door de tijd en door de wereld. Dat zijn theologische teksten, maar ook juridische geschriften, historische verslagen en literaire teksten. Hun verspreiding en aantal kopieën zegt iets over het belang van een tekst. Of ze gewaardeerd werden en tot welke uithoeken de Arabische invloed strekte.

Aantekeningen en commentaren die latere lezers en geleerden in de kantlijnen van de teksten achterlieten, en de manier waarop oudere autoriteiten geciteerd worden, geven interessante inzichten in het veranderlijke leven van een tekst. De Universiteit Leiden herbergt in haar bibliotheek tientallen bijzondere Arabische manuscripten waar dit soort onderzoek gedaan kan worden. Sijpesteijn: “Een manuscript is dus niet alleen interessant om de inhoud. De overlevering en ontvangst verklapt ook veel over de cultuur van een tijd. Wat men waardeert, wat oninteressant is en over welke zaken lezers boos worden.”

De relatie tussen moslims en niet-moslims

Petra Sijpesteijn zoekt naar de motieven van niet-moslims om zich bij de islamitische gemeenschap aan te sluiten en bekijkt hoe dat in zijn werk ging. Meer kennis over dat proces kan inzichten bieden in de huidige - verstoorde - omgang tussen verschillende religieuze groeperingen in de regio.

“Het is beschamend om toe zien hoe velen tegenwoordig de Mohammedanen bekritiseren zonder enig begrip van hun wetten en hun geloof.” Dat zei Thomas Erpenius, de eerste hoogleraar Arabisch van de Universiteit Leiden, vierhonderd jaar geleden tijdens zijn oratie. Zijn opmerking is nog altijd actueel. Veel mensen zien de islam als ‘intolerant’. Petra Sijpesteijn onderzoekt de relaties tussen moslim en niet-moslims met name in de middeleeuwse periode. Dankzij de juridische bescherming, beschreven in de koran, hadden joden en christenen een veel betere positie met meer institutionele vrijheden in de islamitische wereld dan religieuze minderheden in het Westen.

Dat neemt niet weg dat er ook periodes zijn geweest in de islamitische geschiedenis waarin religieuze minderheden werden vervolgd. Islamitische minderheden zoals de shi’ieten hadden het altijd zwaar. De tegenstelling soennieten-shi’ieten bestaat al vanaf het prille begin van de islam. Niet-moslims profiteerden weer van deze tegenstelling. Zo werden joden en christenen bij voorkeur gebruikt door de isma‘ilitische Fatimieden in Egypte (969-1171) omdat zij beter te vertrouwen werden geacht dan de soennitische moslims.

Maar hoe duidelijk was dat verschil tussen moslims en niet-moslims eigenlijk? In de papyri komen mensen voor die tegelijkertijd een zogenaamde christelijke en een islamitische naam dragen. Hoe moeten we dat uitleggen? Kennelijk waren die categorieën niet zo vastomlijnd en liepen de processen van acculturalisatie en bekering niet gelijk.

Sijpesteijn zoekt naar de motieven van niet-moslims om zich bij de islamitische gemeenschap aan te sluiten en onderzoekt hoe dat in zijn werk ging: via arabisering, het overnemen van gewoontes, namen, gebruiken van de Arabieren, maar ook hoe bekering verliep. “Over deze zaken die de relaties tussen moslims en niet-moslims bepaalden weten we nog zo weinig, terwijl het ons inzichten kan bieden in de huidige - verstoorde - omgang tussen verschillende religieuze groeperingen in de regio.”

Islamisering en arabisering

Toen de Arabieren in de 7e eeuw het grootste deel van de toen bekende wereld veroverden, verspreidden ze ook Arabisch als taal van religie en bestuur. Toch liepen de processen van arabisering en islamisering niet gelijk. Petra Sijpesteijn onderzoekt hoe dat komt.

Het huidige beeld van de islam als snelst groeiende religie ter wereld geldt niet voor de beginperiode. De islamisering van de veroverde gebieden nam eeuwen in beslag en liep niet overal gelijk. Toen de Arabieren in de 7e eeuw het grootste deel van de toen bekende wereld veroverden was het doel: een islamitisch rijk stichten. Maar dat betekende niet: een rijk waar alleen maar moslims woonden. Het betekende: een rijk stichten volgens islamitische regels.

Ondanks de onverbrekelijke band tussen het Arabisch en de islam door de Koran, liepen de processen van arabisering en islamisering niet gelijk. Zo bekeerden de Berbers en Perzen zich snel massaal tot de islam, maar bleven ze hun eigen talen gebruiken.

In Egypte gebruikte de bevolking na twee eeuwen vooral Arabisch, maar bleef de meerderheid christen tot in de veertiende eeuw.  Het proces van arabisering verliep hier juist weer snel.

Sijpesteijn bestudeert waarom de ene bevolking sneller de taal of religie van de veroveraars overnam dan de andere. "In Egypte vond in de 12e eeuw een heuse bloei in Arabische christelijke literatuur plaats. In Syrië bestond op dat moment juist nog een sterke literaire traditie in het Syrisch. Waardoor komt dat? Door de heersende politieke structuren en machten? Door de verschillende reacties van de christelijke gemeenschappen? Of was het een gevolg van de taalkundige situatie?" Mensen bekeerden zich tot de islam om verschillende redenen. “Een grote aantrekkingskracht van de islam is haar sociale gelijkheidsprincipe. Iedere moslim is een gelijkwaardig lid van de islamitische gemeenschap. Dit was een grote breuk met de stammenstructuren op het Arabisch schiereiland van de 7e eeuw, maar verklaart ook deels de aantrekkingskracht van de islam voor bekeerlingen in de begintijd. "Via de papyri en andere uitingen van het dagelijkse leven van moslims en niet-moslims wil ik achterhalen wat Egyptenaren motiveerde om zich te bekeren en welke privileges ze hierdoor kregen."